Polovinom aprila završena je kompletna montaža 29 gvozdenih stalaka i 55 mermernih spomen ploča sa ispisanim imenima srpskih mučenika u Velikom Međeru (Slovačka) koji su položili živote za slobodu u Prvom svetskom ratu.
Sve je spremno za zvanično otvaranje ovog Srpskog vojnog groblja u Slovačkoj, koje je drugi najveći memorijal, posle Zejtinlika, srpskim borcima iz Velikog rata u inostranstvu. Zbog pandemije korona virusa svečano otvaranje ovog jedinstvenog muzeja srpskog stradanja (prvobitno predviđenog za jun mesec), najverovatnije će biti odloženo za septembar.
Srpsko groblje u Velikom Međeru (na tlu Slovačke postoji još sedam spomenika srpskih stradanja – u mestima Komarno, Trnava, Žilina, Ilava, Banska Bistrica, Trenčin i Šamorin), nastalo je tokom Prvog svetskog rata tako što su austrougarske vlasti ovde 1914. godine otvorile logor Nađmeđer za ratne zarobljenike. Kroz logor Veliki Međer prošla je 21 hiljada logoraša! U logoru je u narednih četiri godine umrlo od zlostavljanja, gladi, raznih bolesti i sahranjeno na lokalnom groblju 5.135 srpskih vojnika, 312 crnogorskih i veća grupa civila.
Prvi je o ovom Srpskom vojnom groblju pisao još 1936. godine istoričar Risto Kovijanić, koji je sam bio zatočenik logora i sahranjivao i potpisivao umrle Srbe.
Najpre je o groblju brinula novoosnovana Kraljevina SHS – kada su svi grobovi označeni i izgrađena mala kapela. Posle je brigu o njemu preuzela država Čehoslovačka. Sve delegacije iz nekadašnje Jugoslavije su ga posećivale. Međutim, u poslednjim decenijama se odstupilo od tog običaja…? Posećivali su ga samo predstavnici Udruženja starih boraca i pravoslavni sveštenici iz slovačkog Komarna. Kapela je počela da prokišnjava, korov je prekrio nadgrobne spomenike, krstovi sa imenima su nestali (ili se raspali), tako da ih je ostalo svega dvadesetak…
Ova tužna priča dostigla je vrhunac kada je veći deo groblja, u katastru zavedenom kao Srpsko vojničko groblje – iznajmljen Kinološkom društvu?! Postao je trkalište za pse!?… Veliki spomenici od mermera i starog gvožđa su pokradeni, a mali grobovi su porušeni…
I u akciju je 2001. godine krenulo tadašnje Udruženje Srba u Slovačkoj „Svetozar Miletić" (Srbi će tek nepunu deceniju kasnije dobiti status nacionalne manjine u toj državi). Počela je revitalizacija pomenutog groblja, a 2003. godine na inicijativu predsednika „Miletićevog" Udruženja – Staneta Ribiča – postavljena je i prva spomen ploča stradalim Srbima u Velikom Međeru. Samo groblje obeleženo je tablama sa natpisima na srpskom i slovačkom jeziku i tako postalo mesto, koje su posećivale državne delegacije iz Srbije i ekskurzije srpskih đaka i studenata.
Ali, Udruženje Srba u Slovačkoj nije se na tome zaustavilo. Pre pet godina počelo je na groblju da se radi na izgradnji svojevrsnog muzeja Srba! Zajedno sa državnim arhivima Slovačke i Srbije, Srbi iz Udruženja utvrdili su tačan broj zarobljenih i umrlih Srba, pronašli su njihova dokumenta i umrlice…! Tako su došli do spiska od oko 6.000 vojnika i civila koji su tamo sahranjeni.
U međuvremenu, predsednik Udruženja Srba, Stane Ribič, dugo je vodio pregovore sa vodećim ljudima Velikog Međera o tome da se srpsko vojno groblje potpuno preuredi, da se postave spomen ploče sa imenima i prezimenima svih sahranjenih Srba i da se od njega napravi svojevrsni – Srpski muzej. Slovaci su, na kraju, prihvatili ovaj predlog. Ulici pored groblja dali su ime – Srpska – i time omogućili da se oživi ovo istorijsko mesto!
Uz podršku i pomoć Slovačke i Srbije, a posebno vlade Vojvodine koja je donirala pet miliona dinara, poslednje tri godine Stane Ribič je sa članovima Udruženja Srba vrlo predano radio na izradi spomen ploča… I uspeo da posle 105 godina svakom srpskom vojnom stradalniku koji tu počiva obelodani i pozlati ime i prezime. Za vek i vekova…!
